آیه قصاص در سوره بقره

موضوع بحث این مطلب آیه ۱۷۸ سوره بقره است:

بقره ۱۷۸:  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ

ای افرادی که ایمان آورده‌اید! حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما نوشته شده است: آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن، پس اگر کسی از سوی برادر (دینی) خود، چیزی به او بخشیده شود، (و حکم قصاص او، تبدیل به خونبها گردد،) باید از راه پسندیده پیروی کند. (و صاحب خون، حال پرداخت کننده دیه را در نظر بگیرد.) و او [= قاتل‌] نیز، به نیکی دیه را (به ولی مقتول) بپردازد؛ (و در آن، مسامحه نکند.) این، تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما! و کسی که بعد از آن، تجاوز کند، عذاب دردناکی خواهد داشت.

آیه فوق در زمینه قتل و مجازات آن نازل شده است و بحث در زمینه این بخش در ترجمه فوق میباشد:

سوال: منظور از آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده و زن در برابر زن چیست؟ مگر نه اینکه قاتل باید قصاص شود پس چرا گفته شده آزاد در برابر آزاد؟

فعلا از بحث در مورد عدم برابر دانستن برده و آزاد صرفنظر میکنیم. سوال این است که اگر یک مرد زنی را به قتل برساند گفته شده زن در برابر زن پس معنی آیه این است که مرد قاتل نباید مجازات شود؟ بلکه زن وی یا زن دیگری از خویشان وی باید قصاص شود؟ چرا؟

ترجمه فوق از مکارم شیرازی میباشد اما سایر ترجمه ها نیز کم و بیش بصورت فوق هستند:

• صادقی تهرانی:‌ هان ای کسانی که ایمان آوردید! درباره‌ی کشتگانتان بر شما (حقّ) پیگیری مقرر شده: آزاد به آزاد و بنده به بنده و مؤنث به مؤنث.
• فولادوند: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، در باره كشتگان، بر شما [حق‌] قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده و زن عوض زن.
• بهرام پور:‌ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! در باره‌ى كشتگان بر شما قصاص مقرر شد، آزاد در برابر آزاد، بنده در برابر بنده و زن در مقابل زن. 
• الهی قمشه ای:‌ ای اهل ایمان بر شما حکم قصاص کشتگان چنین معین گشت که مرد آزاد در مقابل مرد آزاد، و بنده را به جای بنده، و زن را به جای زن قصاص توانید کرد.
• انصاریان: ای اهل ایمان! در مورد کشته شدگان بر شما قصاص مقرّر و لازم شده: آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن. 

میبینید که در ترجمه هم به این موضوع تاکید شده است. تفسیرهای مطرح را نیز ببینیم:

تفسیر نمونه:

((قصاص )) از ماده ((قص )) (بر وزن سد) به معنى جستجو و پيگيرى از آثار چيزى است و هر امرى كه پشت سر هم آيد ... همانگونه كه در شان نزول اشاره شد اين آيات در مقام تعديل زيادهرويهاى است كه در جاهليت در مورد قتل نفس انجام مى گرفت ، و با انتخاب واژه قصاص نشان مى دهد كه اولياء مقتول حق دارند نسبت به قاتل همانرا انجام دهند كه او مرتكب شده . ولى به اين مقدار قناعت نكرده در دنباله آيه مساءله مساوات را با صراحت بيشتر مطرح مى كند و مى گويد: ((آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده ، و زن در برابر زن )) (الحر بالحر و العبد بالعبد و الانثى بالانثى ).به خواست خدا توضيح خواهيم داد كه اين مساءله دليل بر برترى خون مرد نسبت به زن نيست و مرد قاتل را نيز ميتوان (با شرائطى ) در برابر زن مقتول قصاص كرد. (توضیح: اگر با موفقیت بتوانید این امر را توضیح دهید آن وقت حرفی برخلاف قرآن زده اید و نشان داده این قرآن اشتباه گفته است! و اگر هم نتوانید که ...)

...

به عبارت روشنتر اولياء مقتول حق دارند در برابر قاتل يكى از سه حكم را اجراء كنند: 1 قصاص كردن .
2 - عفو كردن بدون گرفتن خونبها.
3 عفو كردن با گرفتن خونبها (البته در اينصورت موافقت قاتل نيز شرط است ).

(توضیح: در حالت گرفتن خونبها موافقت قاتل شرط است؟ یعنی چه؟ یعنی اگر قاتل قبول نکرد باید وی را بدون خونبها عفو کنیم؟ یا اگر قبول نکرد باید قصاص کنیم؟)

در ادامه تفسیر به بررسی هدف و منطق قصاص پرداخته شده است که موضوع بحث این مطلب نیست.

در بخش بعدی تفسیر به موضوع آزاده در برابر آزاده و ... پرداخته شده است:

3- آيا خون مرد رنگينتر است ؟
ممكن است بعضى ايراد كنند كه در آيات قصاص دستور داده شده كه نبايد ((مرد)) بخاطر قتل ((زن )) مورد قصاص قرار گيرد، مگر خون مرد از خون زن رنگينتر است ؟ چرا مرد جنايتكار بخاطر كشتن زن و ريختن خون ناحق از انسانهائى كه بيش از نصف جمعيت روى زمين را تشكيل مى دهند قصاص نشود ؟!
در پاسخ بايد گفت : مفهوم آيه اين نيست كه مردم نبايد در برابر زن قصاص شود بلكه همانطور كه در فقه اسلام مشروحا بيان شده اولياى زن مقتولى مى توانند مرد جنايتكار را به قصاص برسانند به شرط آنكه نصف مبلغ ديه را بپردازند. (توضیح: در هیچ کجای آیه به این موضوع اشاره نشده است! در ضمن در صورتی که فهم فوق از معنی آیه درست باشد معنی آن عدم برابری زن و مرد خواهد بود!) 

به عبارت ديگر: منظور از عدم قصاص مرد در برابر قتل زن ، قصاص بدون قيد و شرط است ولى با پرداخت نصف ديه ، كشتن او جايز است .

(توضیح: اینکه منظور از ... قصاص بدون قید و شرط است ولی ... در هیچ کجای آیه به آن اشاره نشده است. چطور این برداشت را کردید؟ چگونه به این نتیجه رسیدید؟ اگر فرد جدیدی وارد میدان شود و بگوید منظور از زن در برابر زن این است که اگر مقتول زن بود و قاتل زن نبود زن نزدیک به قاتل باید قصاص شود، چه ابزاری برای رد حرف وی دارید؟)

(در ادامه تفسیر به توضیح اینکه چرا قصاص مرد دو برابر زن است پرداخته شده) ...

البته ممكن است زنانى براى خانواده خود، نان آورتر از مردان باشند، ولى مى دانيم احكام و قوانين بر محور افراد دور نمى زند بلكه كل مردان را با كل زنان بايد سنجيد (دقت كنيد).

(توضیح: به نظر نگارنده هدف از قانون وضع کردن رعایت عدالت است و نه چیزی فراتر از آن و با وضع یک قانون کلی مانند اینکه دیه مرد دو برابر دیه زن است اگر چه در برخی موارد ممکن است عدالت برقرار شود اما در بسیاری موارد بی عدالتی رخ میدهد:‌ اگر زن مجرد بود چطور؟ اگر مرد تنها یک ماه سن داشت چطور؟ اگر زن نان آور خانه بود چطور؟ ... تمامی این موارد بصورت عقلی نشان از بی عدالتی در قصاص است)

در ادامه به بررسی سایر تفسیرها میپردازیم.

جنگ بدر - سریه نخله

جنگ بدر تنها دو سال بعد از هجرت مسلمانان از مکه به مدینه اتفاق افتاد. پس از اینکه خداوند در قرآن اولین فرمان جهاد را صادر نمود:

سوره حج آیه ۳۹ و ۴۰

أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ / الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ 

ترجمه مکارم شیرازی: به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل گردیده، اجازه جهاد داده شده است؛ چرا که مورد ستم قرار گرفته‌اند؛ و خدا بر یاری آنها تواناست / همانها که از خانه و شهر خود، به ناحق رانده شدند، جز اینکه می‌گفتند: «پروردگار ما، خدای یکتاست!» و اگر خداوند بعضی از مردم را بوسیله بعضی دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه‌ها، و معابد یهود و نصارا، و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می‌شود، ویران می‌گردد! و خداوند کسانی را که یاری او کنند (و از آیینش دفاع نمایند) یاری می‌کند؛ خداوند قوی و شکست ناپذیر است.

سوال اول: در حالیکه در اسلام ادعا میشود تنها اجازه جنگ دفاعی داریم چرا اینجا اجازه جنگ تهاجمی به مسلمانان داده میشود؟

پس از صدور فرمان فوق، مسلمانان چند درگیری مختصر با همدیگر داشتند که یکی از آنان سریه نخله بود. این سریه در ماه حرام اتفاق افتاد و بهمین علت باعث اعتراض مشرکان شد. زیرا طبق سنن اعراب هرگونه درگیری در چهار ماه حرام سال ممنوع بود. 

ماجرا از این قرار بود که پیامبر تعدادی از مسلمانان را به ماموریتی فرستاد و به آنان نامه ای داد و از آنان خواست آن را بعد از ۲ روز باز کنند. (چرا؟) طی این نامه پیامبر به آنان دستور داده بود به سرزمین نخله بروند و مراقب قریش باشند و اخبار آنان را جمع آوری کنند. اما آنان در سرزمین نخله به کاروانی برخورد میکنند و با آنان وارد جنگ میشوند. حاصل این جنگ اولین غنیمت مسلمانان است. وقتی مسلمانان غنایم و اسیران را نزد پیامبر آوردند، پیامبر بی اعتنایی کردند و فرمودند به خدا قسم دستور جنگ در ماه حرام نداده بوم، زیرا موافق شکستن حرمت ماه حرام نبودند. 

در این زمان آیه ۲۱۷ سوره بقره نازل میشود:

سوره بقره آیه ۲۱۷

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَهُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ وَأُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ

ترجمه مکارم شیرازی: از تو، در باره جنگ کردن در ماه حرام، سؤال می‌کنند؛ بگو: «جنگ در آن، (گناهی) بزرگ است؛ ولی جلوگیری از راه خدا (و گرایش مردم به آیین حق) و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه، (و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمی‌دارد) حتّی از قتل بالاتر است. و مشرکان، پیوسته با شما می‌جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند؛ ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او، در دنیا و آخرت، برباد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.

سوال دوم:‌ چرا در ترجمه قرآن نیاز به استفاده مکرر از پرانتز برای توضیح و توصیف مفهوم قرآن است؟ در حالی که گاهی این پرانتزها معنی اصل آیه را تحت تاثیر قرار میدهند؟

سوال سوم:‌ اگر قتل در ماه حرام مجاز بود چرا قرآن از ابتدا به آن اشاره نکرد تا مشرکان آگاه باشند؟

پس از نزول آیه فوق،‌پیامبر غنایم را پذیرفت و اسیران را در برابر مبلغی آزاد کرد. 

سوال چهارم:‌چرا پیامبر غنایم را تصاحب کرد؟ نبایستی آنان را به مشرکان برمیگرداند؟

سوال پنجم: چرا پیامبر به درستی فرستادگان خود را با وظایف خود آشنا نکرد تا جنگ در ماه حرام پیش نیاید؟

x